Αυτός είναι ο τίτλος αλλά και το θέμα μιας ιδιαίτερα ατμοσφαιρικής έκθεσης, που τρέχει αυτή την περίοδο στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και θα διαρκέσει, μετά και την παράταση που έλαβε, μέχρι τις 23 Απριλίου. Η επιμέλεια της έκθεσης ανήκει στους Επιστημονικούς Διευθυντές του Μουσείου Δρ. Παναγιώτη Ιωσήφ, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Radboud της Ολλανδίας, και Ιωάννη Φάππα, Επίκουρο Καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Πρόκειται για την πρώτη από μία σειρά εκθέσεων, που θα λάβουν χώρα στο Μουσείο, με τίτλο “Ιστορίες Ανθρώπων” και που στόχο έχουν να θέσουν τον άνθρωπο και την ίδια του την ιστορία στο επίκεντρο.Η συγκεκριμένη έκθεση δεν εστιάζει μόνο στους γνωστούς πρωταγωνιστές της ιστορικής μάχης της Χαιρώνειας και των γεγονότων που την περιβάλλουν, τον Φίλιππο Β΄, τον Αθηναίο ρήτορα Δημοσθένη, τον νεαρό Αλέξανδρο, γιο του Μακεδόνα βασιλιά… αλλά και σε όλους τους ανθρώπους που συμμετείχαν, πολέμησαν και ίσως έχασαν τη ζωή τους σε αυτή.

Ευχάριστη έκπληξη αποτελεί για τον επισκέπτη η τελευταία ενότητα της έκθεσης, όπου προσεγγίζεται η μάχη της Χαιρώνειας με τρόπο σύγχρονο και ελκυστικό, ιδιαίτερα για το νεανικό κοινό: Μαζί με ένα διόραμα της μάχης με χειροποίητες φιγούρες playmobil, ειδικής κατασκευής από τους συλλέκτες Άγγελο Γιακουμάτο και Τάσο Παναζόπουλο και δύο ταινίες, που δημιουργήθηκαν από την εταιρεία Ubisoft βασισμένες στα βιντεοπαιχνίδια Assassin’s Creed Odyssey και Assassin’s Creed Origins και απεικονίζουν το ιστορικό πλαίσιο πριν και μετά τη μάχη της Χαιρώνειας, τους τοίχους του τελευταίου δωματίου της έκθεσης διατρέχει ένα κόμικ αφιερωμένο σε όσα η έκθεση αφηγείται! Και οι σκέψεις, οι πληροφορίες, οι νοητικές συνδέσεις, τα συναισθήματα, οι άνθρωποι… παίρνουν μορφή! Δημιουργός του εμπνευσμένου αυτού κόμικ – το οποίο κυκλοφορεί και σε έντυπο – είναι η αρχαιολόγος και μουσειοπαιδαγωγός του Μουσείου, Όλια Ντακογιάννη.

Της ζητήσαμε να μας παρουσιάσει για το Ex_posure την έκθεση Χαιρώνεια και να μας μυήσει στον κόσμο αυτής, μέσα από τη δική της, μοναδική ματιά! Την ευχαριστούμε θερμά για την αποδοχή αυτής της πρόσκλησης-πρόκλησης!

Το πρώτο πράγμα που συναντά ένας επισκέπτης διαβαίνοντας το κατώφλι του Μουσείου -από την είσοδο του Μεγάρου- είναι ένα τρίπτυχο των προσωπικοτήτων που σφράγισαν με τις αποφάσεις και τις ενέργειές τους τις εξελίξεις της εποχής τους. Καθώς αγοράζεις το εισιτήριο σου εκείνος σε επιβλέπει με το αποφασιστικό του βλέμμα, ο Φίλιππος Β’. Μια προτομή που φέρνει σε Αλκιβιάδη, ταυτίζεται όμως με τον βασιλιά της Μακεδονίας. Στο πλευρό του βρίσκονται δύο ακόμη από τους πρωταγωνιστές της έκθεσης, ο καθένας τους, όπως διαβάζεις, έπαιξε κρίσιμο ρόλο στη μάχη της Χαιρώνειας. Ο Δημοσθένης σου έχει γυρίσει την πλάτη. Κάνεις τον κύκλο για να έρθετε πρόσωπο με πρόσωπο. Ο ρήτορας έχει ρυτιδιασμένο μέτωπο, φρύδια σμιγμένα και αυστηρή έκφραση, μια απεικόνιση που σίγουρα ανταποκρίνεται στις προσδοκίες σου, στην εικόνα που περιμένεις να έχει κάποιος με τη δική του ικανότητα να εμπνέει και να πείθει με το λόγο. Και ο νεαρός που βρίσκεται τοποθετημένος λίγο πιο χαμηλά; Ο όμορφος νέος, έφηβος ακόμη, με τις ατίθασες μπούκλες να κοσμούν το μέτωπο του; Αυτός είναι ο Αλέξανδρος, ο δεκαοχτάχρονος Αλέξανδρος της Χαιρώνειας. Ακολουθείς τον άξονα που διαγράφει το βλέμμα του κι εκεί τον βλέπεις. Τον Μέγα. Μια εκδοχή του πολύ διαφορετική, αυτή που οι περισσότεροι γνωρίζουμε, αυτή που μας κληροδότησε. Η πορεία ανάμεσα στα βλέμματα των δύο, του εφήβου και του μελλοντικού του ειδώλου, συμβολίζει την διαδρομή που χάραξε από τη Χαιρώνεια στην κατάκτηση του κόσμου.

Ανηφορίζοντας προς τον επάνω όροφο, θα γνωρίσεις δύο ακόμη πρόσωπα που συνδέθηκαν με την κληρονομιά της Χαιρώνειας: Τους δύο ανασκαφείς, Παναγιώτη Σταματάκη και Γεώργιο Σωτηριάδη. Δύο πρόσωπα που αφιερώθηκαν στη μελέτη, καταγραφή και αρχαιολογική ανάδειξη της μάχης. Τα ημερολόγια του Σταματάκη σε φέρνουν πιο κοντά από ποτέ στους πεσόντες ιερολοχίτες της Χαιρώνειας. Σου τραβάει το ενδιαφέρον η λεπτομέρεια στο σχέδιο, οι εμπεριστατωμένες γνώσεις ανατομίας του αρχαιολόγου. Από την άλλη σου κάνει εντύπωση πως, ο αρχαιολόγος που έσκαβε στον Τύμβο των Μακεδόνων, ο Σωτηριάδης ήταν αυτός που ανέλαβε την επίβλεψη της αναστήλωσης του λέοντα της Χαιρώνειας, μνημείο αφιερωμένο στους αντιπάλους τους. Συνεχίζεις στην επόμενη αίθουσα. Αισθάνεσαι σα να κινείσαι ανάμεσα στη μακεδονική φάλλαγα, σε πεζικό και ιππείς ενώ βρίσκονται παραταγμένοι στη Βοιωτική πεδιάδα. Παρατηρείς τις διακοσμητικές λεπτομέρειες που στολίζουν τα μακεδονικά ξίφη. Δύο μικρές φτερωτές, σχεδόν ολόγλυφες Νίκες σκαλισμένες στη λαβή μιας μάχαιρας, ο Μακεδόνας κρατούσε ήδη τη νίκη στο χέρι του, πηγαίνοντας στη μάχη. Προχωράς μπροστά όταν σε λούζει ένα έντονο κόκκινο φως. Στα αυτιά σου φτάνει ένα απόκοσμο βουητό. Η ατμόσφαιρα αλλάζει. Πίσω σου καλπάζει ο Μακεδόνας, προελαύνει προς τον Ιερό Λόχο ορμητικά.

Γυρίζεις το κεφάλι και τι να δεις: ανθρώπινα κρανία, οστά τεμαχισμένα. Είναι ο πόλεμος. Η βία, η σκληρότητα, ο πόνος. Από τη μια σε τραβάει η θέα του λειψάνου, από την άλλη θες να κρατήσεις μια απόσταση. Απομακρύνεσαι κάπως σφιγμένος, και κάπως έτσι φτάνεις στη Θηβαϊκή πλευρά.

Πάνω από τα βοιωτικά κράνη οι επιμελητές έχουν παραθέσει ένα απόσπασμα από το συμπόσιο του Πλάτωνα. Η αφήγηση της έκθεσης αρχίζει να κλιμακώνεται σταδιακά και σε αυτό το σημείο σου αποκαλύπτει την πληροφορία που κάνει όλη τη διαφορά και φέρνει τον άνθρωπο στο κέντρο. Ο Ιερός Λόχος αποτελείτο από ζεύγη εραστών και ερωμένων. Το κίνητρο για να πολεμήσει κανείς δίχως να λιποψυχήσει, δίχως να ρίξει την ασπίδα,ήταν η αγάπη. Η προστασία του αγαπημένου σου που πολεμά στο πλευρό σου. Και έτσι όλη η έκθεση αποκτά διαφορετικό χαρακτήρα. Ειδικά όταν περνάς στην επόμενη αίθουσα και εκεί συναντάς το Πολυάνδριο των Θηβαίων. Εκεί όπου θάφτηκαν ο ένας δίπλα στον άλλο, με κτέρισμα τις στλεγγίδες τους, τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν για την περιποίηση του σώματος. Θαμμένοι σαν “πολίται” και όχι σαν “οπλίται”.

Μικρογραφία του Λέοντα της Χαιρώνειας στέκεται σε μικρή βάση πάνω από την αναπαράσταση της ταφής. Απέναντι του, μια εντυπωσιακή εκτύπωση, οι 254 νεκροί Ιερολοχίτες όπως τους σχεδίασε ο ανασκαφέας τους, ο ένας δίπλα στον άλλο, τοποθετημένοι σε στίχους. Μπορείς να τους φανταστείς δευτερόλεπτα πριν τη σύγκρουση με το μακεδονικό ιππικό, σε αυτό το σχηματισμό, να ανταλλάσουν ματιές ή και αγγίγματα με τους αγαπημένους τους πριν χαθούν ένας ένας. Τουλάχιστον, έμειναν για πάντα μαζί.

Εάν ακολουθήσεις το βλέμμα του Λέοντα, θα σε οδηγήσει στο επόμενο δωμάτιο. Έτσι θα σε καθοδηγούσε και στην ίδια την τοποθεσία της μάχης, στη Χαιρώνεια, μέχρι να φτάσεις σε ένα σημείο κατάφυτο με κυπαρίσσια. Είναι ο τύμβος των Μακεδόνων. Το σημείο της σύγκρουσης, εκεί όπου σκοτώθηκαν οι νεκροί που το λιοντάρι προστατεύει αλλά θάφτηκαν τελικά οι Μακεδόνες. Ο Φίλιππος επιλέγει για τους δικούς του νεκρούς την καύση, ακολουθώντας το ομηρικό ιδεώδες. Επιλέγει για τους 500 νεκρούς Μακεδόνες μια ηρωική ταφή. Η τέφρα των Μακεδόνων βρίσκεται συγκεντρωμένη στο κέντρο της αίθουσας. Εκείνοι, έχουν θαφτεί σαν πολεμιστές, όπως προδίδει η παρουσία όπλων και τμημάτων από τις πανοπλίες τους. Ο σχεδιασμός της αίθουσας φέρνει πάλι στο προσκήνιο τη συμβολή της αρχαιολογίας, αφού οι σημειώσεις του Σωτηριάδη για το σχήμα του τύμβου καταλαμβάνουν το δικό τους χώρο απέναντι από τις αρχαιολογικές μαρτυρίες. Παρατηρείς τον τύμβο. Συλλογίζεσαι πόσο κοντά βρίσκεσαι αυτή τη δεδομένη στιγμή στην παρουσία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Έχεις διαβάσει, ακούσει, παρακολουθήσει τόσα για αυτόν. Έχεις δει αγάλματα, ψηφιδωτά, τοιχογραφίες…ποτέ άλλοτε δεν ένιωσες ωστόσο τόσο κοντά του, όσο σε αυτή την αίθουσα, δίπλα στους συμπολεμιστές του, στους Μακεδόνες που τον ακολούθησαν και έπεσαν για αυτόν στη μάχη, δίπλα στους Θηβαίους που ίσως σκοτώθηκαν από το χέρι του.

Είσαι έτοιμος να ανοίξεις την κουρτίνα που σε στέλνει πίσω στο ξεκίνημα όταν αποφασίζεις να ρίξεις μια ματιά στα υπόλοιπα αντικείμενα. Βλέπεις μια μικρή χάντρα. Αναρωτιέσαι, τι γυρεύει εδώ, στα ερείπια μιας μάχης; Είναι ένα φυλαχτό, μια μάνα, μια αδερφή, μια κόρη, μια γυναίκα κάποιου, αγωνιούσε για την τύχη του, τόσο μακριά από το σπίτι, πώς θα τον προστάτευε; Μια πρώτη και μοναδική γυναικεία πινελιά, μια ανθρώπινη πινελιά ακόμη. Ακόμη φορτισμένος με συγκίνηση κατηφορίζεις προς τις τελευταίες αίθουσες του Μεγάρου.

Επισκέπτεσαι την αίθουσα που έχει αφιερωθεί στην Αθήνα, στο πως η πόλη διαχειρίστηκε το πένθος, την ήττα, την επόμενη μέρα που σηματοδοτεί το τέλος μιας εποχής. Αγανακτείς με τον Δημοσθένη και τη δική του στάση: “(..) και αν συνέβη το μοιραίο αυτό οφείλεται στην τύχη.” Διαβάζεις. Σκέφτεσαι αυτό που διάβασες στον όροφο για τον Φίλιππο και πως, μπροστά στους νεκρούς αντιπάλους του δεν μπόρεσε να κρύψει τη συγκίνηση του και πρόσταξε κανείς να μην τους κακολογήσει. Κάνεις αναπόφευκτα τη σύγκριση στο μυαλό σου, τη διαφορά ήθους των δύο αυτών ανδρών. Διασχίζεις το αίθριο, προσπερνάς τις προτομές και έρχεσαι απέναντι από ένα εντυπωσιακό αγγείο. Τι πολυτέλεια, τι πλούτος, αυτό είναι το μέλλον της Μακεδονίας. Ο Αλέξανδρος είναι ο συνεχιστής του οράματος του Φιλίππου, είναι αυτός που κατακτά την Περσική Αυτοκρατορία, απελευθερώνει τον πλούτο της και δεν πρόκειται να σταματήσει προτού θέσει τα θεμέλια για ένα νέο κόσμο βασισμένο στην οικουμενικότητα, ένα κόσμο όπου διαφορετικοί πολιτισμοί θα συνυπάρχουν αρμονικά. Για να πετύχει όμως αυτό το στόχο, έπρεπε να επιβάλλει την ισορροπία, ακόμη και με τρόπο σκληρό. Αυτό που συγκρατείς είναι ο σωρός από όστρακα που άφησε στο πέρασμά του από την πόλη της Θήβας, μια εικόνα απόλυτης καταστροφής. Μόνο το σπίτι του ποιητή Πινδάρου λέγεται πως άφησε όρθιο.

Φεύγεις όμως εφησυχασμένος γνωρίζοντας πως αργότερα η Θήβα ξαναχτίστηκε και μάλιστα ήταν πολλοί εκείνοι που φρόντισαν να συγκεντρωθούν πόροι για το σκοπό αυτό. Η διαδρομή σου συνεχίζεται, πρέπει να περάσεις δίπλα για να ολοκληρώσεις την περιήγησή σου, στο κτήριο της Νεοφύτου Δούκα, εκεί όπου φιλοξενούνται και οι μόνιμες συλλογές. Προσπερνάς το καφέ, θαυμάζοντας έργα τέχνης και μυρίζοντας τον φρεσκοκαβουρδισμένο εσπρέσσο, σημειώνεις νοητά να επισκεφθείς αργότερα το πωλητήριο, στέκεσαι μπροστά σε μια ακόμη απεικόνιση του Αλέξανδρου, αυτή τη φορά υπό το πρίσμα της ποπ-αρτ. Το πολύχρωμο πορτρέτο που του φιλοτέχνησε ο Άντι Γουόρχολ σίγουρα επιβεβαιώνει το λόγο που ο καλλιτέχνης απέκτησε φήμη μεγαλύτερης των δεκαπέντε λεπτών διάρκειας.

Σύντομα βρίσκονται μπροστά σου δεκάδες λιλιπούτειοι πολεμιστές, με τις ασπίδες, τις μικροσκοπικές τους σάρισσες, τις χρωματιστές τους κάπες. Μια στρατιά από playmobil, ακίνητων φιγούρων από πλαστικό που και όμως μοιάζουν να κινούνται στους θυελλώδεις ρυθμούς της μάχης. Από ψηλά, ο θεός Άρης παρακολουθεί, σαν μαέστρος διευθύνει την ορχήστρα του πολέμου. Οι Αθηναίοι παρασύρονται σε μια καταδίωξη, στρατηγικό κόλπο του Φιλίππου, ο playmobil-Δημοσθένης πετάει την ασπίδα του και τρέπεται σε φυγή. Ο Αλέξανδρος οδηγεί το ιππικό του σε μια κατά μέτωπο σύγκρουση με τον Ιερό Λόχο, που αποκομμένος από συμμάχους έρχεται αντιμέτωπος με τη μοίρα του. Η περιήγηση σιγά σιγά ολοκληρώνεται. Η επεξεργασία των πληροφοριών και των ερεθισμάτων σε κρατά ακόμη σε εγρήγορση παρότι νιώθεις την ανάγκη να καθίσεις, να ξαποστάσεις λίγο, να αφομοιώσεις το βάρος της σημασίας αυτής της μάχης για την εξέλιξη της ιστορίας του τόπου σου. Παρακολουθείς με ενδιαφέρον τα δύο βίντεο που βασίστηκαν στα παιχνίδια Assasin´s Creed, θαυμάζεις τα γραφικά, σκέφτεσαι, πόσο όμορφη ήταν η Αλεξάνδρεια τότε.

Φτάνεις στο τελευταίο δωμάτιο. Ολόκληρο το χώρο, τοίχο προς τοίχο, τον διατρέχει ένα μεγάλων διαστάσεων κόμικ. Χαμογελάς, σου αρέσουν τα κόμικς, σου θυμίζουν την παιδική σου ηλικία. Αρχικά περιεργάζεσαι τις εικόνες, θαυμάζεις τα σκίτσα, αναρωτιέσαι, γιατί αυτά τα δύο χρώματα; Μετά καταλαβαίνεις ότι Μακεδόνες και Θηβαίοι έχει ο καθένας το χρώμα του για να ξεχωρίζουν. Διαβάζεις την ιστορία. Σου είναι πια οικεία μετά από την περιήγηση σου, όμως τώρα έχεις μπροστά σου οπτικοποιημένα όλα τα σημεία που δεν άγγιξε η φαντασία σου. Οι Ιερολοχίτες, οι Μακεδόνες πολεμιστές, οι απλοί, καθημερινοί άνθρωποι που φόρεσαν εκείνο το πρωί του Αυγούστου τα κράνη και τις πανοπλίες τους για να ριχτούν στη μάχη, αποκτούν πρόσωπο, συναισθήματα, ονόματα. Οι δύο Θηβαίοι καθαρίζουν ο ένας το σώμα του άλλου με τρυφερότητα πριν τη μάχη, ο Μακεδόνας κρατά το σώμα του νεκρού φίλου του, μα ναι, νικητές ή ηττημένοι, οι συνέπειες της απώλειας δεν αλλάζουν. Να και ο Φίλιππος ξανά απέναντι από το Δημοσθένη και ο Αλέξανδρος που πανηγυρίζει τη νίκη του και την έναρξη της δικής του εποχής. Και οι αρχαιολόγοι βέβαια, μνημονεύονται και εδω αφού είναι εκείνοι τελικά που φέρνουν το ανθρώπινο πρόσωπο της ιστορίας πιο κοντά σε εμάς.

Φεύγεις γεμάτος από αυτή την εμπειρία. Συναισθήματα, σκέψεις, προβληματισμούς. Αισθάνεσαι όμορφα, ούτε κατάλαβες πως πέρασε η ώρα. Σου φάνηκε τόσο οργανικός ο τρόπος που το ένα δωμάτιο διαδεχόταν το άλλο, που τα αντικείμενα, τοποθετημένα με τρόπο συμβολικό και ποτέ τυχαίο, ενίσχυαν το αφήγημα και αναδείκνυαν όλες τις πτυχές του, που τα κείμενα βοηθούσαν στη σύνθεση της πληροφορίας και τη σύνδεση μεταξύ των εκθεμάτων. Η ατμόσφαιρα, η διαδρομή, η ιστορία, σίγουρα θα σου μείνουν αξέχαστα.

Αυτή, ήταν η έκθεση “Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου, 338 π.Χ.: Η μέρα που άλλαξε τον κόσμο”

 

Κείμενο: Ντακογιάννη Όλια. Αρχαιολόγος-μουσειολόγος,μουσειοπαιδαγωγός και δημιουργός κόμικς.

Φωτογραφίες: Μυρτώ Κοκκαλιά. Υποψήφια διδάκτωρ Κλασικής Αρχαιολογίας (Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης)

Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου, 338 π.Χ.: Η μέρα που άλλαξε τον κόσμο