Άγγελος Χανιώτης, Ένας κόσμος συναισθημάτων: Αρχαία Ελλάδα 700 π.Χ. ‒ 200 μ.Χ.

Αν ο αρχαίος κόσμος είναι ο κόσμος της λογικής και του μέτρου της νόησης, είναι παράλληλα και ο κόσμος των συναισθημάτων.

Από τις 9 Μαρτίου έως τις 24 Ιουνίου 2917, το Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο της Νέας Υόρκης φώτισε αυτό το εν πολλοίς αθέατο σύμπαν παρουσιάζοντας την πρωτοποριακή έκθεση: «Ένας Κόσμος Συναισθημάτων: Αρχαία Ελλάδα, 700 π.Χ. – 200 μ.Χ.».  Η μοναδική αυτή έκθεση ταξίδεψε στην Αθήνα και παρουσιάζεται μέχρι τις 19 Νοεμβρίου 2017 στο Μουσείο Ακρόπολης.

Η έκθεση συγκεντρώνει περισσότερα από 130 εκθέματα από τα σπουδαιότερα μουσεία του κόσμου όπως το Μουσείο της Ακρόπολης (Αθήνα), το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Αθήνα), Μουσείο του Λούβρου (Παρίσι), το Βρετανικό Μουσείο και τα Μουσεία του Βατικανού. Στόχος της είναι να διερευνήσει τις ιδέες και τις συμπεριφορές των ανθρώπων της κλασικής αρχαιότητας σχετικά με τα συναισθήματα, καθώς και τους τρόπους αποτύπωσής τους.

Διαμορφωμένη από μια ομάδα διακεκριμένων επιμελητών, περιλαμβάνει αγγεία, γλυπτά (από αγάλματα φυσικού μεγέθους από την Ακρόπολη μέχρι ταφικά ανάγλυφα), θεατρικές μάσκες, φυλακτά, νομίσματα και αναθήματα, καθώς και άλλα έργα τέχνης, η δημιουργία των οποίων εκτείνεται από τις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. (ο γενικά αποδεκτός χρονικός προσδιορισμός της «Ιλιάδας») μέχρι και τον 2ο αιώνα μ.Χ. Πολλά από τα εκθέματα παρουσιάζονται για πρώτη φορά στις Η.Π.Α. και κάποια από αυτά ταξιδεύουν για πρώτη φορά εκτός ελληνικών συνόρων. Στο σύνολο τους, τα εκθέματα προσφέρουν την ευκαιρία να συλλογιστούμε ξανά τον ρόλο των συναισθημάτων στην προσωπική, κοινωνική και πολιτική ζωή, ενώ παράλληλα συνδράμουν στην προώθηση του σχετικά νέου τομέα της ιστορίας των συναισθημάτων.

Επιμελητές της έκθεσης είναι ο Άγγελος Χανιώτης, καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών του Ινστιτούτου Ανώτατων Σπουδών (Πρίνστον) και μέλος Δ.Σ. του Θυγατρικού Ιδρύματος Ωνάση στις ΗΠΑ, ο Νικόλαος Καλτσάς, επίτιμος διευθυντής στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και ο Ιωάννης Μυλωνόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Τέχνης και Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια.

Ο Άγγελος Χανιώτης απάντησε στις ερωτήσεις μας για αυτήν την πρωτοποριακή έκθεση.

Θα θέλατε να μας μιλήσετε για τη μοναδικότητα αυτής της έκθεσης όσον αφορά στον τρόπο που αφενός προσεγγίζει τα αρχαία εκθέματα και αφετέρου αποπειράται να τα ερμηνεύσει ρίχνοντας φως στην εποχή και την κοινωνία προέλευσής τους;

 Γενικά είμαι προσεκτικός στη χρήση των λέξεων «μοναδικός» και «μοναδικότητα», γιατί χρησιμοποιούνται κατά κόρον στον χώρο της ελληνικής αρχαιολογίας, αλλά κατανοώ το ερώτημά σας. Θα μιλούσα μάλλον για «ιδιαιτερότητα». Λοιπόν, μια πρώτη ιδιαιτερότητα είναι ότι δεν εξετάζουμε μόνο το πώς παρουσιάζεται το συναίσθημα στην αρχαία ελληνική τέχνη, δηλαδή το πώς απεικονίζονται η λύπη, η οργή, ή χαρά ή η ερωτική επιθυμία – κάτι που έχει εξετασθεί στην έρευνα κυρίως σε σχέση με την ελληνιστική τέχνη. Προσπαθούμε να κατανοήσουμε και να δείξουμε στο θεατή και ένα άλλο φαινόμενο: πώς μια απεικόνιση διεγείρει το συναίσθημα. Π.χ. μια στήλη μπορεί να απεικονίζει ένα παιδάκι να παίζει με τον σκύλο του· αυτό που απεικονίζει είναι η χαρά. Όταν η απεικόνιση είναι όμως σε μια επιτύμβια στήλη, το συναίσθημα που διεγείρει είναι ο πόνος για τον χαμό του παιδιού. Σε ένα τέτοιο παράδειγμα βλέπουμε τη διάκριση ανάμεσα σε τί παρουσιάζεται και τί διεγείρεται. Μια άλλη ιδιαιτερότητα είναι ότι αν και η έκθεση περιλαμβάνει έναν σημαντικό αριθμό εκπληκτικών αριστουργημάτων της αρχαίας τέχνης, αυτά τα εκθέματα συνυπάρχουν και με αντικείμενα της καθημερινότητας, όπως κάποιο ακόσμητο αγγείο που χρησιμοποιούνταν από φίλους για να κάνουν προπόσεις στη φιλία τους, η νεκρική μάσκα μιας γυναίκας που με ανοικτά τα μάτια μας κοιτάζει από τον τάφο της, μολύβδινα ειδώλια που χρησιμοποιούνταν στην μαγεία και όστρακα με τα οποία οι Αθηναίοι, γεμάτοι φόβο, φθόνο και μίσος στρέφονταν κατά δημοσίων προσώπων. Αυτή ακριβώς η συνύπαρξη εκλεπτυσμένης τέχνης και ωμής πραγματικότητας δείχνει την πανταχού παρουσία του συναισθήματος στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων και τη διαρκή τους ενασχόλησή τους με αυτό, αλλά και τον προβληματισμό τους για τις συνέπειες των ανεξέλεγκτων συναισθημάτων.

Η ιδέα της έκθεσης προέρχεται από ένα δικό σας ερευνητικό πρόγραμμα με τίτλο: “The Social and Cultural Construction of Emotions: The Greek Paradigm” (Oxford, 2009–2013).

Τι σας έκανε αρχικά να προσανατολίσετε την ιστορική σας έρευνα και μελέτη στα συναισθήματα του αρχαίου ελληνικού κόσμου;

 Το συναίσθημα στην αρχαία Ελλάδα με απασχολούσε με διάφορες μορφές επί πολλά χρόνια, κυρίως σε σχέση με την αρχαία θρησκεία και τις τελετουργίες, αλλά και σε σχέση με τη μελέτη της θεατρικής συμπεριφοράς στην αρχαία (και τη σύγχρονη) πολιτική. Επειδή ως ιστορικός ενδιαφέρομαι για τους ανθρώπους ως υποκείμενα της ιστορίας, μού είναι αδύνατο να εξετάσω ένα ιστορικό φαινόμενο κοιτάζοντας μόνο τους θεσμούς και αγνοώντας τους ανθρώπους που τους δημιούργησαν. Όταν πριν από 25 χρόνια μελετούσα τις κρητικές διακρατικές συμβάσεις, προσπαθούσα να κατανοήσω τις διατάξεις για το πέρασμα των συνόρων εξετάζοντας τη συμπεριφορά των βοσκών που μετακινούνται από τα χειμαδιά στις μαδάρες. Το γεγονός ότι ασχολούμαι κυρίως με επιγραφές, δηλαδή με κείμενα πολλές φορές γραμμένα από απλούς ανθρώπους (ταφόπλακες ή γκράφιτι) αναπόφευκτα με καλεί να προσεγγίσω την ψυχή τους. Αλλά κυρίως η ενασχόλησή μου με την αρχαία θρησκεία, ιδίως με τις λεγόμενες εξομολογητικές επιγραφές, ήταν καθοριστική. Δεν με ενδιέφεραν τα ονόματα και οι ιδιότητες των θεών, αλλά το τί σημαίνει θρησκευτική εμπειρία για τον αρχαίο άνθρωπο. Έτσι, όταν το 2007 ρωτήθηκα από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης αν θα ήθελα να υποβάλω μια ερευνητική πρόταση για ένα μεγάλο ερευνητικό πρόγραμμα, η επιλογή του θέματος δεν ήταν δύσκολη.

Ποιος ήταν ο τρόπος με τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες διαχειρίζονταν τα συναισθήματά τους, ποια ήταν η στάση τους απέναντι σε αυτά; 

Πόσο πολύ διαφέρει από τον τρόπο που ο σύγχρονος άνθρωπος διαχειρίζεται τα ανθρώπινα συναισθήματα;

 Κατ᾿ αρχήν δεν μπορούμε να κάνουμε γενικεύσεις για «τους αρχαίους Έλληνες». Η διαχείριση του συναισθήματος διαφέρει ανάλογα με την εποχή – η εκδήλωση συναισθημάτων είναι εντονότερη από τον 4ο π.Χ. αιώνα –, ανάλογα με το φύλο και την ξεχωριστή εκπαίδευση ανδρών και γυναικών, ανάλογα με το μορφωτικό επίπεδο και τη φιλοσοφική παιδεία και ανάλογα με την κοινωνία – άλλη είναι η διαχείριση του συναισθήματος στη Σπάρτη, άλλη στην Αθήνα. Πάντως, ανεξάρτητα από αυτές τις διαφορές, γενικά – και αυτό νομίζω ότι φαίνεται από την έκθεση – οι αρχαίοι Έλληνες από τα πρωιμότερα κείμενα που μας έχουν αφήσει, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, την ποίηση του Αρχιλόχου και της Σαπφούς, αλλά και από τους πρωιμότερους μύθους τους και τα έργα τέχνης δεν βιώνουν το συναίσθημα απλώς ως πηγή ποίησης και τέχνης, αλλά το αντιμετωπίζουν ως αντικείμενο εξέτασης και προβληματισμού. Ο ποιητής της Ιλιάδας από τον πρώτο στίχο ξεκαθαρίζει το θέμα του: είναι η οργή και οι συνέπειές της. Λίγο αργότερα ο Αρχίλοχος απευθύνεται στη ψυχή του και την καλεί ούτε να χαίρεται υπερβολικά, ούτε να λυπάται υπερβολικά. Οι πρώιμες κοσμογονίες και θεογονίες βάζουν τον έρωτα ή την πάλη των στοιχείων στην αρχή του κόσμου. Δεν υπάρχει πολιτισμός χωρίς συναισθήματα· αλλά κανένας άλλος αρχαίος πολιτισμός δεν έδειξε τέτοιο επίπεδο προβληματισμού για τα συναισθήματα, όχι μόνο στη φιλοσοφία, όσο ο ελληνικός, από την εποχή του Ομήρου και μετά. Αλλά σίγουρα δεν θα είχαμε πολλά ενδιαφέροντα πράγματα να παρουσιάσουμε στην έκθεση, αν οι αρχαίοι Έλληνες, θεοί, ήρωες και κοινοί θνητοί, δεν παρασύρονταν από τα πάθη ή δεν είχαν αλληλοσυγκρουόμενα συναισθήματα και διλήμματα. Αυτή η παγκοσμιότητα και διαχρονικότητα είναι που σαγηνεύει τους επισκέπτες της έκθεσης, όταν κοιτάζοντας τα αρχαία εκθέματα ανακαλύπτουν κάτι και από τον εαυτό τους.

Ποιες προκλήσεις αντιμετωπίσατε στο στάδιο της προετοιμασίας της έκθεσης; υπήρξαν κάποιες που αποδείχτηκαν ανυπέρβλητες;

 Οι δυσκολίες κάθε έκθεσης με ένα τέτοιο ευρύ θέμα είναι μεγάλες: οι όροι των δανειστών, οι νόμοι που απαγορεύουν τη μετακίνηση κάποιων αντικειμένων, οι διαστάσεις των αντικειμένων και το βάρος τους, αλλά και το γεγονός ότι κάποιες χώρες φέρνουν τέτοιες δυσκολίες που κάθε συνεργασία είναι αδύνατη. Έτσι, δεν μπορέσαμε να έχουμε αντικείμενα από τις περιοχές του ευρύτερου ελληνισμού (τη Μαύρη Θάλασσα και τη Μικρά Ασία). Ταυτόχρονα όμως, πάλι η ευρύτητα του θέματος και η πανταχού παρουσία των συναισθημάτων. Για κάθε αντικείμενο που θα θέλαμε να έχουμε αλλά δεν μπορέσαμε να περιλάβουμε στην έκθεση μπορέσαμε να βρούμε κάτι άλλο με αντίστοιχο θέμα.

Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι βέβαια το να παρουσιαστεί ένα θέμα που είναι ταυτόχρονα οικείο – ποιός δεν καταλαβαίνει την οργή μιας γυναίκας που την εγκαταλείπει ο άντρας της; – αλλά και ξένο – ποιός καταλαβαίνει τις ιδιαιτερότητες της αρχαίας μαγείας; – σε ένα μη εξειδικευμένο κοινό. Το πετύχαμε με την κατάλληλη σκηνοθεσία της έκθεσης, που είναι οργανωμένη σαν ένα οδοιπορικό που οδηγεί από το απλό στο πιο σύνθετο, από το οικείο στο παράξενο, από το ήρεμο στο βίαιο, από τη ζωή στον θάνατο. Στο οδοιπορικό αυτό περίπου κάθε έκθεμα αφηγείται μια μικρή ιστορία. Βλέπουμε μια νεαρή γυναίκα να παρηγορεί μια θλιμμένη φίλη της, έναν νεαρό να ετοιμάζεται να αποδεχθεί τις ερωτικές προτάσεις ενός πιο ώριμου άνδρα, μια γυναίκα (την Ιφιγένεια) να συνειδητοποιεί την προδοσία του πατέρα της που της υποσχέθηκε γάμο με τον Αχιλλέα αλλά την παραδίδει στη θυσία, έναν πολεμιστή να ερωτεύεται τη γυναίκα που μόλις σκότωσε, μια προδομένη γυναίκα να εκδικείται τον άντρα που την εγκατέλειψε σκοτώνοντας τας παιδιά τους και ούτω καθεξής.

Υπάρχει κάποιο αντικείμενο που τελικά δεν κατέστη εφικτό να βρίσκεται στην έκθεση και που θεωρείτε πως “λείπει” από αυτήν;

 Δεδομένου ότι ο εκθεσιακός χώρος είναι περιορισμένος, με 130 εκθέματα φθάσαμε τα όρια. Δεν νομίζω ότι κάτι «λείπει», αλλά υπάρχει ένα αντικείμενο που πολύ θα ήθελα να περιλάβω, αλλά οι διαστάσεις του έκαναν τη μεταφορά αδύνατη. Είναι μια σαρκοφάγος στο Μουσείο Ιωαννίνων που εικονίζει μια από τις ωραιότερες σκηνές της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο Πρίαμος γονατιστός ικετεύει τον Αχιλλέα να του παραδώσει για ταφή το σώμα του Έκτορα. Από τον Όμηρο γνωρίζουμε πώς το πετυχαίνει· λέγοντας μια σύντομη φράση: «θυμήσου τον πατέρα σου». Αυτό και μόνο, η υπενθύμιση της κοινής ανθρώπινης μοίρας, κάνει τον Αχιλλέα να λυγίσει. Και ενωμένοι στον πόνο, ο Πρίαμος για τον Έκτορα, ο Αχιλλέας για τον Πάτροκλο, οι δύο εχθροί θα κλάψουν μαζί. Αυτή η σκηνή στην Ιλιάδα είναι η στιγμή που γεννιέται η ιδέα της ανθρωπιάς και το ιδανικό του ανθρωπισμού. Ναί, ίσως αυτή η σαρκοφάγος να μου «λείπει».

Onassis Cultural Center New York presents, A World of Emotions: Ancient Greece, 700 BC – 200 AD, http://www.onassisusa.org/exhibitions/a-world-of-emotions

Μουσείο Ακρόπολης, «εmotions, ένας κόσμος συναισθημάτων»